Ç Ö L L E R

[Oguzhan_16]

Çöller


Çöller,geniş karasal alanlarda;metrekareye düşen yıllık yağış ortalamasının 25 cm’nin altında olduğu,az sayıda bitki ve hayvanın uyum sağlamış olduğu kurak alanlardır.Yeryüzünün yaklaşık üçte biri çöllerle kaplıdır.Bu bölgelerde çok az sayıda insan yaşar.Çöller;sıcak,soğuk ve orta kuşak çöller diye ikiye ayrılır.Orta kuşak çöllere örnek olarak Orta Asya’da ve ABD’deki Great Basin (Büyük Havza)dır.Bu yörelerde kışın çok soğuktur. Soğuk çöl olarak Çin’deki Taklamakan Çölü.Sıcak çöllere örnek olarak Şili’deki Atakama Çölü.

Çöller nasıl oluşur?

Çöller; yeryüzündeki her kıtada görülebilir.Bütün çöllerin ortak özelliği çok az yağış almalarıdır.Çöllerin oluşumu,yüksek basınçtan kaynaklanan kuru havadır.

Sıcak ve nemli hava,yükselerek tropikal bölgelere doğru hareket eder.Yükseldikçe yoğunlaşır,soğur ve her iki yarımküredeki 30. enlemlerde alçalan hava,üzerindeki basınç nedeniyle sıkışır ve ısınır.Nem tutma kapasitesi artar.Bu bölgelerde yağmur ort.yıllık 200 mm’nin altında yağar.Oluşacak çölün üzerinde bulutsuz bir ortam oluşur.Güneş ışınları da direkt topraktaki suyu buharlaştırır.Çöllerin oluşmasına gereli olan nedenlerden biridir.

Çöllerin oluşmasıyla ilgili nedenlerden ikisini açıklayacağız:Okyanustaki soğuk akıntılar ve yağmur gölgesi. Ilıman bölgelerdeki karaların batı kıyıları boyunca görülen soğuk su akıntıları,deniz yüzeyinin soğumasına neden olur. Bu yüzden hava kütlesi soğur.Soğumuş olan bir hava kütlesi su tutma kapasitesi azaldığından yağmur kıyılara ulaşmaz.Örnek olarak Şili’deki Atakama Çölü ,Güneybatı Afrika’daki Namib Çölü gösterilir.Yağmur gölgesi olayı da bu şekildedir:Denizlerden karalara doğru ilerleyen nemli hava kütlesi,kıyıda dağ sırasıyla karşılaşınca,yamaç boyu yükselir.Doğa yağmuru olarak yağış bırakır.Dağı aşan bulutlar iç bölgeye ilerlediğin de hava kuru olur,alçalırken ısınır.Bu şekilde oluşan çöller California’daki Nevada dağlarının gölgesindeki Mojave Çölü örnektir.

Çölde yaşayanlar

Dünya’daki insanların %5’i çöllerde yaşamaktadır.Bu insanlar ya göçebe yaşarlar ya da vaha denilen,su kaynaklarının yakınlarındaki verimli bölgelerde yerleşmektedirler.

Çölde yaşayan hayvanlar çöl şartlarına uyum sağlamaktadırlar.Kabuklu domuz,akrepler,değişik böcekler ve örümcekler gibi hayvanların terlemeyi sınırlayan sert ve geçirimsiz bir kabuğa sahiptirler;develer ve ceylanlar da su kaybını en aza indirmek amacıyla idrar çok yoğundur.Arap develeri ,normalde vücut ağırlıklarının %30’unu yitirebilirler(insanlar için bu oran tehlikelidir).Sonra 120 litreye kadar su içerler.Sıcaktan kaçmak için yılanlar yarıkların içlerine saklanırlar;kertenkelelerde kumun içine sığınak kazarlar;piramit faresiyle kanguru-fare zıplayarak hareket ederek çölde yaşamaya uyum sağlayanlardandır.Bu hayvanların dışında kutlar,tilkiler,çöl kaplumbağaları,kuşlar (baykuş,ağaçkakanları)gibi hayvanlarda yaşamaktadır.Hayvanların çoğu geceleri barınaklarından çıkıp yaşarlar.Gündüzleri özellikle öğle vakitlerinde barınaklarına girerler.Kertenkeleler vücut ısısını dengelemek için öğle vak- tine kadar barınaklarına girmezler.

Kaktüs bitkisi susuz yaşar,kökleri çevresinde olur ve böylece yağmur yağdığında daha fazla su toplayabilir.Toplanan sular gövde de ya da yapraklarda depolanır.Kaktüslerin yüzeyleri su kaybını önlemektedir.

Çöl bitkilerinden bazıları:Kaktüs,feorocactüsler,gasteria bekeri,cereuslar,carnegia,hurma ağaçları gibi.Çöl çiçekleri de vardır:Echinopsis,hodtricia ve chamacerus rhodatric.Bazı çöl bitkileri hayvanlara hem besin hem de barınak sağlarlar.